აქ არის მაიას ტომზე თითქმის ყველაფერი

მექსიკასა და ბელიზის ტერიტორიაზე მცირე დასახლებებად დღესაც ცხოვრობს ხალხი, რომელთა ენა, რწმენა-წარმოდგენები, წეს-ჩვეულებები და გარეგნობაც კი 2000 წლის მანძილზე არ შეცვლილა. ამ ხალხის წინაპრებმა სამხრეთ-აღმოსავლეთ მექსიკის. ჰონდურასისა და გვატემალას ტერიტორიაზე ამერიკის ერთ-ერთი უძველესი ცივილიზაცია შექმნეს. ცივილიზაცია, რომელიც თამამად დაუდგება გვერდით ძველბერძნულ, ჩინურ, ბაბილონისა თუ რომის ცივილიზაციებს, თუმცა ამ ხალხს თავიანთი ძველი დიდების ნაშთიც კი არასდროს უნახავს…მას მაიას უწოდებენ.

უჩვეულო ცივილიზაცია

წარსულის ყველა დიდი ცივილიზაციის წარმოშობა და განვითარება მდინარეს, წყალს უკავშირდება. ჩინელებმა ერთ დიდ სახელმწიფოდ გაერთიანება ძველი წელთაღრიცხვის III ათასწლელიდან ჩინეთის ორი უდიდესი მდინარის – ხუანხესა და იანძის გასწვრივ დაიწყეს, ინდოელებმა პირველი დასახლებები   – ინდსა და განგზე მოაწყვეს, შუამდინარეთში შეჭრილი შუმერები ტიგროსსა და ევფრატს შორის დასახლდნენ, სადაც შემდგომში ასურულ-ბაბილონური კულტურა აყვავდა. ეგვიპტის კულტურა არა მარტო ვითარდებოდა ნილოსის ნაპირებზე, არამედ სულდგმულობდა კიდეც მისით. იგივე იყო ძველი ბერძენთათვის ეგეოსის ზღვა… მეცნიერებაც მიეჩვია, რომ მდინარე ამა თუ იმ ცივილიზაციის აკვნად მიეჩნია.
ამერიკის ცივილიზაციათა აღმოჩენამ ამ თეორიას საფრთხე შეუქმნა.
ამერიკულ ცივილიზაციებს აქამდე დამკვიდრებული ვერც ერთი თეორია ვერ მიუსადაგეს. არც აცტეკების, არც ინკების და არც ყველაზე განვითარებული – მაიას ცივილიზაცია ”მდინარის ცივილიზაცია” არ ყოფილა. ჰონდურასისა და გვატემალას გაუვალ ჯუნგლებში აღმოჩენილი უძველესი კულტურის ნაშთებს არც ერთი მდინარე არ ესაზღვრებოდა.
მაიას ცივილიზაცია არც მიწათმოქმედთა და მესაქონლეთა ცივილიზაცია გახლდათ, არადა, როგორც წესი, მიწათმოქმედება და მესაქონლეობა ცივილიზაციის წარმოშობის მეორე წინამძღვრად ითვლებოდა. ეს ხალხი, რომელიც უზუსტეს ასტრონომიულ დაკვირვებებს აწარმოებდა და ურთულეს მათემატიკურ გამოთვლებს ახდენდა, გუთანსაც კი არ იცნობდა და მიწას მეტად პრიმიტიული ხერხებით ამუშავებდა. ეს გახლდათ ერთ-ერთი იმ მცირერიცხოვან ცივილიზაციათაგანი, რომელიც არ იცნობდა არც შინაურ და არც სასაპალნე საქონელს და რომელსაც არასოდეს ენახა ხორბალი.
თუმცა მაიას ცივილიზაციას მხოლოდ ეს თავისებურება როდი ახასიათებდა…

მაიას განვითარების ეტაპები (ქრონოლოგია)

ცივილიზაციის არსებობას – დაბადებიდან განადგურებამდე პირობითად 4 პერიოდად ყოფენ:

I პერიოდი – პრეკლასიკური პერიოდი
ცივილიზაციის დაბადების ზუსტი თარიღის დადგენა ძნელია, თუმცა სწავლულები ფიქრობენ, რომ მაიას პირველი დასახლებები ჩვ. წ.-მდე XVIII საუკუნეში უკვე არსებობდა. სავარაუდოდ, ჩვ. წ.-მდე 1000 წლიდან იწყებს მაიას ტომის მონუმენტურ არქიტექტურას. მაიას პრეკლასიკური პერიოდის მნიშვნელოვანი ქალაქებია: ნაკბე, სან ბარტოლო, ელ მირადორი, კივალი, ციბილჩალტუნი, კომჩენი…

II პერიოდი – კლასიკური პერიოდი (ჩვენი წელთაღრიცხვით – 250-900 წწ.)
ამ პერიოდში მაიას ტომის ინტელექტუალურმა, არქიტექტურულმა და კულტურულმა განვითარებამ პიკს მიაღწია – შენდებოდა ულამაზესი ტაძრები, რომლებიც რელიგიურ ცენტრებს წარმოადგენდნენ, ასევე უმშვენიერესი სასახლეები, რომლებიც ხელმწიფეებსა და წარჩინებულებს ეკუთვნოდათ. კლასიკურ პერიოდში აშენდა ბრწყინვალე ქალაქები – პალენკე, ტიკალი, კოპანი, კალაკმული, ბონამპაკი… (ცნობილია ულამაზესი ფრესკებით).

მაიას დაცემა (ჰიატუსი) – მე-8, მე-9 საუკუნეებში მაიას წინსვლა დროებით შეფერხდა. მაიას ტომმა, უცნობი მიზეზის გამო, მიატოვა ე.წ. ”ძველი სამეფო” და ახალი ქალაქების მშენებლობა წამოიწყო სრულიად დაუსახლებელ ადგილებში (იხილეთ ”მიტოვებული ქალაქების საიდუმლო”).

III პერიოდი – პოსტკლასიკური პერიოდი (X-XVI საუკუნეები – ”ახალი სამეფო”)
ამ პერიოდის ქალაქებს განეკუთვნება – ჩიჩენ იცა, უშმალი, ეცნა, კობა, მაიაპანი…

IV პერიოდი (კოლონიზაციის პერიოდი) – XVI-XVII საუკუნეებში იუკატანის ნახევარკუნძული ესპანელებმა დაიპყრეს. მაია 1527 წლიდან მოყოლებული ათეული წლების მანძილზე მედგარ წინააღმდეგობას უწევდა ესპანელ დამპყრობლებს, თუმცა 1697 წელს საბოლოოდ დაემორჩილა ახალ ძალას. მიუხედავად ამისა, არაერთხელ აჯანყებულან ისინი მექსიკის დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგაც (1847-54 და 1904 წწ. გამოსვლები).

მიტოვებული ქალაქების საიდუმლო

მეცნიერებს დღემდე ვერ უპოვიათ პასუხი კითხვაზე, საიდან და როდის მოვიდა ეს ხალხი. ერთადერთი, რისი თქმაც ხმამაღლა შეიძლება, ის არის, რომ მაიას ცივილიზაციამ არსებობა სულ მცირე 2000 წლისწინ დაიწყო და ჯერ კიდევ ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეებში არნახულ წარმატებას მიაღწია.
მკვლევარები მაიას ცივილიზაციას ფორმალურად ორ ნაწილად – ძველ და ახალ სამეფოდ ყოფენ. ამგვარი დაყოფა შემთხვევითი არ არის და არც მხოლოდ ქრონოლოგიური საფუძველი აქვს. მაიას ძველი სამეფო ტერიტორიულად არ ემთხვევა ახალს, თუმცა იმას, რომ ორივე ერთი და იმავე ცივილიზაციის პირმშოა, საერთო ენა, რელიგიური რწმენა-წარმოდგენები, წეს-ჩვეულებები, ნაგებობათა სტილი და მრავალი სხვა ფაქტორი ადასტურებს.
თუ ქალაქებს ჩიჩენ-იცას, კოპანს, ტიკალს, იშქურას და პალენკას ხაზით შევაერთებთ, მაიას ცივილიზაციის მიახლოებით საზღვრებს მივიღებთ.
ძველი სამეფოს დაარსების თარიღი ჯერ კიდევ უცნობია, თუმცა ვარაუდობენ, რომ მას ახალი წელთაღრიცხის VII საუკუნემდე უნდა ეარსება.
მაიას ძველი სამეფო სამკუთხედის მოყვანილობის ტერიტორიაზე იყო გაშენებული. მისი უძველესი ქალაქი გახლდათ ვაშაქტუნი, რომელიც დღევანდელი გვატემალას ჩრდილოეთ საზღვარზე მდებარეობს. მაიას ძველი სამეფოს უკანასკნელ პერიოდში წარმოქმნილი ყველა ქალაქი სამკუთხედის სიღრმეში მდებარეობდა. მაია, აბათ ერთადერთი ხალხი იყო ამქვეყნად, რომლის სახელმწიფო ცენტრიდან პერიფერიისაკენ კი არა, პერიფერიიდან ცენტრისკენ იზრდებოდა.
ახალი სამეფოს დასაწყისი ძველის დასასრულს ემთხვევა. როგორც კვლევები ადასტურებს, მაიას ხალხი თავისი ძველი სამფლობელოდან აყრილა და ჩრდილოეთით გადასახლებულა, სადაც ახალი და ძველზე არანაკლებ დიდებული სახელმწიფო შეუქმნია, რომლის დედაქალაქიც ულამაზესი ჩიჩენ-იცა გამხდარა.
წლების მანძილზე პასუხგაუცემელი რჩებოდა კითხვა, რამ აიძულა ეს უდიდესი კულტურის მქონე ხალხი აყრილიყო, მიეტოვებინა უზარმაზარი და უმშვენიერესი შენობა-ნაგებობანი, ქალაქები მთლიანად სახელმწიფო და გაუვალ და უკაცრიელ ჯუნგლებში ახალი სახელმწიფოს მშენებლობა წამოეწყო.
არაერთი ჰიპოტეზა და ვარაუდი გამოითქვა ამ საოცარი გადასახლების მიზეზის ასახსნელად. ერთი მათგანის თანახმად, მაიას ხალხი თავიანთი ქალაქებიდან დამპყრობლებს განუდევნიათ. მაგრამ ვინ იყვნენ და საიდან მოვიდნენ ეს დამპყრობლები? ამ დროს მაიას სამეფო თავისი ძლიერების ზენიტში იმყოფებოდა და მეზობელი ხალხებიდან ძლიერებით მასთან ახლოსაც კი ვერავინ მივიდოდა, თანაც მიტოვებულ ქალაქებში დაპყრობის არავითარი კვალი არ აღმოჩენილა.
გადასახლების მიზეზად ბუნებრივი კატასტროფაც დასახელდა, თუმცა ძველი სამეფოს ნანგრევებზე არც რაიმე კატასტროფის კვალი აღმოუჩენიათ.
იქნებ რაიმე საშინელი ეპიდემია გავრცელდა? მაგრამ არაფერი მოითითებს იმაზე, რომ შორეულ გზას ერთ დროს მრავალრიცხოვანი და ძლევამოსილი ხალხის გაუბედურებული, საცოდავი ნაშთი დაადგა. პირიქით, ხალხი, რომელმაც ჩიჩენ-იცა ააგო, უეჭველია, მეტად ძლიერი და ღონიერი უნდა ყოფილიყო.
არსებობს კიდევ ერთი მოსაზრება, რომელიც სხვებზე ახლოს უნდა იყოს სიმართლესთან და რომელსაც ბოლო დროს სულ უფრო და უფრო მეტი მეცნიოერი და მკვლევარი ემხრობა. ამ ჰიპოთეზის დასაბუთება თავად მაიას ხალხის ცხოვრების წესშია…
მაიას ქალაქთა მკვიდრი ხალხი ”გაბატონებული კლასისა” (სამხედრო დიდებულები და ქურუმები) და გლეხებისაგან შედგებოდა. ისინი თავს ”ალმეჰენოობს” – ”დედმამიანებს” უწოდებდნენ, რაც იმას ნიშნავდა, რომ მათ თავიანთი წარმომავლობისა და წინაპართა შესახებ ზუსტი წერილობითი ცნობები ჰქონდათ. დიდებულთა ჩამომავალი იყო მემკვიდრე მთავარიც ჰალიჩ ვინიკი – ”ჭეშმარიტი კაცი”. მთელი ხალხი ”დედმამიანების” საკეთილდღეოდ შრომობდა. მოსავლის მესამედს გლეხი დიდებულებს აძლევდა, მესამედს – ქურუმებს და თვითონ მხოლოდ მესამედი რჩებოდა.
მაიას მთელი ისტორიის მანძილზე მის მიწათმოქმედებას უაღრესად პრიმიტიული ხასიათი ჰქონდა. მაია მიწათმოქმედების ე.წ. საახოე სისტემას მისდევდა: ჯერ ჯუნგლებს გაჩეხდნენ, წაქცეული ხეები რომ გახმებიდა, წვიმების სეზონის დაწყების წინ ცეცხლს წაუკიდებდნენ, ხოლო წვიმების დასასრულს გრძელი, წაწვეტებული მარგილებით ორმოებს ამოთხრიდნენ და შიგ სიმინდის მარცვლებს ჩაყრიდნენ. მოსავლის აღების შემდეგ სხვა ნაკვეთზე გადადიოდნენ – რაკი სასუქს არ იყენებდნენ მიწა დიდი ხნით უნდა ”დაესვენებინათ”.
თესვისა და ჭირნახულის აღებისგან თავისუფალ დროს გლეხებს მონებთან ერთად ამუშავებდნენ მშენებლობებზე. ისინი ყოველგვარი საზიდრისა და გამწევი საქონლის გარეშე მიათრევდნენ უზარმაზარ ლოდებს. მხოლოდ ქვის იარაღებით კვეთდნენ დიდებულ ქანდაკებებსა და ძეგლებს. ოსტატობით ისინი ეგვიპტის პირამიდების მშენებლებსაც არ ჩამოუვარდებოდნენ.
მეცნიერება და კულტურა მხოლოდ რჩეულთა – დიდებულთა და ქურუმთა ხვედრი გახლდათ. ისინი სულ უფრო ხშირად იყურებოდნენ ზემოთ, ვარსკვლავებისკენ და ივიწყებდნენ მიწას.
საოცარია, რომ ხალხმა, რომლებმაც უზუსტესი კალენდარი შექმნა და არნახულ წარმატებას მიაღწია მათემატიკასა და ასტრონომიაში, გუთნის გამოყენებაც კი არ იცოდა. ძველი საცხოვრისიდან მათი აყრისა და სხვაგან გადასახლების მიზეზადაც ალბათ სწორედ მიწათმოქმედებისა და მესაქონლეობის დაბალი განვითარება იქცა. მიწა, რომელზეც ძველი სამეფო მდებარეობდა, მოუხვნელობისა და ხშირი გადაწვისაგან გამოიფიტა და გაუვარგისდა. მაიას ხალხიც იძულებული გახდა დიდებული ქალაქები, მტკიცედ ნაგები სასახლეები მიეტოვებინა და ახალ, დაუსახლებელ ადგილას ახალი სახელმწიფოს მშენებლობა წამოეწყო.

განცხრომაში არიან. კუკულკანი – უზენაესი ფრთოსანი გველი. შესაძლოა, ქარის ღმერთი.

აჰ პუჩ (იუმ კიმილ) (Ah Puch (Yum Cimil)) – სიკვდილის ღმერთი.

ჩაქი – წვიმის ღმერთი – წვიმა და ელვა.

იშჩელი   – მშობიარობის, წამლობისა და ქსოვის ხელოვნების მფარველი ქალღმერთი.

ჰუნ-ჰუნაჰპუ – მაიას გმირი ტყუპების მამა. შესაძლოა, კლასიკური პერიოდის მაიას სიმინის ღვთაებაც.

მაიას გმირი ტყუპები – კიჩე მაია უწოდებდა მათ ჰუნაჰპუსა და იშბალანკეს, კიჩეს უნიკალური დოკუმენტის – პოპოლ ვუს ორი ცენტრალური ფიგურა, რომლებიც ფიგურირებენ კლასიკური პერიოდის მაიას (ძვ . წ. 200-900) ხელოვნებაშიც.

იშტაბი (Ixtab) – მაიას თვითმკვლელობის ქალღმერთი.

კინიჩ აჰაუ (Kinich Ahau, Ahau Kin) – მაიას მზის ღმერთი. გამოისახებოდა, როგორც ცეცხლის ჩიტი. იგი როგორც იცამნას მამა, ისევე მისი სახესხვაობაა. ბევრ მსგავსებას ავლენს აცტეკების კეცალკოატლთან.

Yum Kaax – (’ტყეების ბატონი’) – ვიწრო გაგებით, მაიას სიმინდის ღვთაებაა, ფართო გაგებით კი – მიწათმოქმედებისა. თავისი ახალგაზრდული გარეგნობით იგი შესანიშნავი მამაკაცური სილამაზის განსახიერებაა. აგრეთვე ცნობილია, როგორც მაიას მითოლოგიის ღმერთი E.

იუმილ კაშობ (Yumil Kaxob) – მესოამერიკის ზოგიერთ ნაწილში, მაგალითად იუკატანში, სიმინდის ღმერთი ფლორის ღვთაებასთან, იუმილ კაშობთანაა გაიგივებული. იგი გამოსახულია სიმინდის თავსაბურავით და დახვეული ზოლით ლოყაზე. სიმინდის ღვთაება, თავისი სიყმაწვილის გამო, განირჩევა სხვა ღმერთებისგან, თუმცა აღსანიშნავია ისიც, რომ მარტოდმარტო იგი სრულიად უძლურია. მისი ბედნიერება/უბედურება დამოკიდებულია წვიმასა და გვალვაზე. წვიმის ღმერთი იცავს მას, სიკვდილის ღმერთის მიერ მოვლენილი გვალვისა და შიმშილობის პერიოდში კი იტანჯება.

აჰ კინ (Ah Kin) – მაიას მზის ღმერთი, რომელიც მართავს გვალვასა და ავადმყოფობას. მისი სახელი ნიშნავს ”ის მზისაა”.

აჰაუ ჩამაჰეზ (Ahau Chamahez) – მედიცინის ღმერთი.

Ahmakiq – მაიას მიწათმოქმედების ღმერთი. იგი იცავს მოსავალს ქარიშხლისაგან.

Ak Hushtal (Akhushtal) – მაიას მშობიარობის ქალღმერთი.

ბაკაბები (Bacabs) – მაიას მითოლოგიაში, ოთხი მფარველი ღმერთი, იცამნასა და იშჩელის შვილები. ისინი არიან გიგანტები, რომლებიც იკავენებ ზეცას, რათა არ ჩამოვარდეს და ასრულებენ ცის საყრდენის ფუნქციას. ბაკაბები განლაგებულნი არიან კომპასის ოთხ ძირითად მხარეს: კაუაკ (Cauac) შეესაბამება სამხრეთს და მისი ფერია – წითელი; იშ (Ix) შეესაბამება დასავლეთს და მისი ფერია – შავი, კან (Kan) – აღმოსავლეთი, ყვითელი და მულაკ (Mulac) – ჩრდილოეთი, თეთრი. ოთხი მიმართულება და მათი შესატყვისი ფერები მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ მაიას რელიგიასა და კალენდარულ სისტემებში.

Cit Bolon Tum – მაიას მედიცინის ღმერთი.

კიზინი (Cizin, Kisin) – იუკატეკური მაიას სიკვდილის ღმერთი. იგი ცეცხლით წვავს გარდაცვლილთა სულებს მაიას ქვესკნელში, მეტნალში.

გუკუმაცი (Gukumatz) – ფრთოსანი გველი, მაიას ზეცის ღმერთი. ერთ-ერთია იმ შვიდი ღვთაებიდან, რომლებმაც შექმნეს მსოფლიო და ადამიანები.

Huracan – (ნიშნავს ’ცალფეხას’), ძველი მაიას ქარისა და შტორმის ღმერთი. იგი შემქმნელი ღვთაებაა, რომელიც, ლეგენდის თანახმად, ცხოვრობდა ნისლებში და, ქარის ფორმით, ჩამოწოლილი იყო პირველყოფილ წყალდიდობაზე, განუწყვეტლივ იმეორებდა სიტყვას ’მიწა’, სანამ მყარი მსოფლიო ამოიზიდებოდა ზღვებიდან. როდესაც ღმერთები პირველ ადამიანებს განურისხდნენ, მან მოავლინა წარღვნა და გაანადგურა ისინი. სწორედ მისი სახელისგან წარმოიშვა სიტყვა ’ურაგანი’.

Ekahau – მოგზაურებისა და ვაჭრების მფარველი ღმერთი.

იცამნა (Itzamna) – მაიას კულტურის დამაარსებელი. მან მოუტანა მის ხალხს სიმინდი, კაკაო და ასწავლა მათ დამწერლობა, წამლობა და კალენდრების გამოყენება. როგორც კულტურის შემომტანი, იცამნა მაიას იმპერიის მთავარი ღმერთი გახდა. როგორც მთვარის ღმერთი, იგი ღამეს მართავს. იცამნას სხვაგვარად ’ღმერთ D-ს’ უწოდებენ და ’ცოდნის ბატონის’ ტიტულს ატარებს. იგი ჰუნაბ კუს ვაჟი, იშჩელის მეუღლე და ბაკაბების მამაა. მისთვის დამახასიათებელი აღკაზმულობა მოიცავს გველსა და ორკარედ ნიჟარას.

Kan – U – Uayeyab – ქალაქების დამცველი ღმერთი.

Kinich Kakmo – მაიას მზის ღმერთი. სიმბოლურად გამოხატავდა მაკაუ.

შიბალბა (Xibalba) – მაიას მითოლოგიაში, გარდაცვლილების სამეფო. ციცაბო გზა, რომელიც ქვესკნელამდე მიუყვება, მეტად სახიფათოა: იქ ნიაღვრებია, გვერდებიდან უფსკრუკლები ესაზღვრება და დაფარულია ეკლებით. ეს ის ადგილია, სადაც ბოროტი დემონები ცხოვრობენ, რომლებმაც გაბედეს ღმერთების ბრძოლაში გამოწვევა.

მიტნალი (მეტნალი) – მაიას გარდაცვლილების სამეფო. იგი ქვესკნელის მეცხრე და ყველაზე დაბალი საფეხურია: სამარადისო სიცივისა და წყვდიადის ადგილი. აქ აგზავნიან იმ ადამიანების სულებს, რომლებმაც ცუდი ცხოვრებით იცხოვრეს. მიტნალის მმართველია ჰუნჰაუ (რომელიც, სავარაუდოდ აჰ პუჩის სახესხვაობაა).

Muan – სიკვდილის ღვთაება, აჰ პუჩის მაცნე დემონი, ცუდის მომასწავლებელი ფრინველი, ბუ. მაიას სწამს, რომ ბუს დაკივლება ახლომახლოს მცხოვრები ადამიანის სიკვდილს მომასწავლებელია.

Nacon – მაიას ომის ღმერთი.

ეკ ჩუა (Ek Chuah) – მაიას სასტიკი და ძალადობისმოყვარე ომის ღმერთი, დაცემული მებრძოლების მოკავშირე. იგი აგრეთვე ვაჭრების მფარველია, ამის მიმანიშნებელია მისთვის დამახასიათებელი, წელზე მოკიდებული, სხვადასხვაგვარი საქონლით სავსე ტომარა. ეკჩუა გამოისახებოდა, როგორც შავკანიანი კაცი, შავად შეღებილი თვალით, დაკიდებული ქვედა ტუჩითა და მორიელის კუდით. ასევე ცნობილია, როგორც ‘ღმერთი M’. მისი სახელი ნიშნავს ’ომის შავ ბელადს’.

ტაშჩე (Taxche) – ზეციური ხე, რომლის ქვეშაც წმინდა სულები მარადიულ განცხრომაში არიან.